Hoe kijk jij naar het sterven?

Angstig einde of raadselachtige doorgang?

Het is toch wel apart te beseffen dat miljarden mensen van de generaties voor ons zijn gestorven en wij nog maar weinig van het sterven weten. Gek toch dat we onmetelijk veel kennis en techniek opbouwen en doorgeven, maar slechts weinig over onze ervaringen rond sterven en de dood.

Tekst: Jaap Sijmons

 

Wij hebben de dood  – algemeen gesproken – verdrongen naar de rand van ons bestaan. De dood als het niets, waarachter voor de gelovige ziel misschien wel hoop gloort, maar die wij in ons leven zorgvuldig hebben weggewerkt.
Een indrukwekkende moderne geneeskunde – oprecht bijzonder – is voornamelijk gericht op het zo ver mogelijk verleggen van die laatste grens.
De wal keert soms het schip, soms in de vorm van de vraag naar euthanasie. De opschoven grens wordt ineens teruggehaald. Maar hebben wij nog wel een ‘levendig’ beeld van het sterven?

Bij leven hoort sterven

Andere culturen dragen beter hun ervaring van de dood aan de volgende generaties over. Denk aan het Tibetaanse Dodenboek en het Egyptische Dodenboek. In Europa kenden we vroeger nog de dodenwake, waardoor de dood meer vertrouwd was. Tegenwoordig gaat het stoffelijk overschot van de overledene zo snel mogelijk naar de koelcel van het mortuarium. Hygiënisch en praktisch, maar wel weer buiten beeld.

De ervaringen en verwachtingen rond het sterven hangen sterk samen met het perspectief op de dood. Voor een materialistisch perspectief is dit het uiteenvallen van de lichaamsfuncties en daarmee het verdwijnen van de mens in de ontbinding. De dood is de absolute negatieve, ontkenning van het leven, maar tegelijk ook de absolute en daardoor soms gewenste ‘rust’. Voor een spiritueel perspectief betekent de dood iets anders: een overgang naar een geestelijke bestaan, of liever gezegd het wegvallen van het lichaam. Niet simpelweg de ontkenning van het lichamelijk sterven, maar een complexere zaak van in elkaar spelen van lichaam en geest. De grens van de dood wordt dan minder absoluut en minder ondoordringbaar. Gebeurtenissen rond het sterven kun je anders duiden en dat geeft soms moed en aanvaarding van het sterven, dat toch onvermijdelijk is.

'Oplichten'

Iedereen kent uit eigen ervaring bij naasten of misschien verhalen hoe een doodstrijd overging in een serene stemming en een geestelijk ‘oplichten’ aan de dood voorafging. Het lijkt een voorafschaduwing dat de geest zich onttrekt aan het lichaam en, bevrijd van die last, al een glimp opvangt van een nieuwe helderheid. Een laatste ‘boost’ van de stervende hersenen met een zuurstoftekort of andere stressor kunnen neurologen dan zeggen. Stimulatie van de pariëntaalkwab, de gyrus angularus, kan immers een soort uittredingsverschijnsel opwekken en prikkeling van de hypocampus, evenzo het verwijdende herinneringstableau van het ‘levenspanorama’. Laatste stuiptrekkingen van een lijf dat zich tegen de dood verzet? Als men zich openstelt voor een andere benadering kan men zich bijvoorbeeld afvragen of wat de stervende in zijn ‘oplichten’ zegt daadwerkelijk van wijsheid getuigt en zijn levensmotief treffend samenvat, bijvoorbeeld of hij over met hem verbonden mensen een waar woord spreekt.

Ouderdom

Is het niet mogelijk dergelijke fenomenen te zien met een veel langere aanloop? De ouderdom betekent enerzijds het op een gegeven moment achteruitgaan van de levensfuncties, maar ook een fase waarin oudere mensen het wezenlijke van het onwezenlijke scheiden. Reden waarom in andere  culturen de ouderen door hun wijsheid meer aanzien genieten dan bij ons. Hier springt vooral in het oog het verval van ouderen en het niet meer kunnen meekomen in de op topsnelheid draaiende maatschappij. Dat laatste roept bij ouderen dan vaak het gevoel op van leegheid, omdat zij niet meer van nut zijn. Is een natuurlijk oriëntatie op het geestelijke aan de laatste levensfase eigen, dan komt het sterven in een ander licht te staan.

Het standpunt waarmee we het sterven en de dood benaderen, maakt een verschil. Stellig zitten we hier op een grens van de exacte wetenschap, maar wij hebben het ermee te doen. Wij kunnen cru gezegd niet wachten tot deze wetenschap hier ooit alle vragen weet te beantwoorden, want wij en onze geliefden sterven ‘nu’. Het materialisme kent evenveel historische varianten als het spiritualisme en werd even vaak weerlegd en weer opnieuw bedacht. Een overtuigend spiritualisme moet telkens opnieuw putten uit de ervaringen met de geest. Zo ver weg is de geest niet, die wij namelijk zelf zijn.

Antroposofie

De antroposofie wil een systematische weg van de geest zijn en heeft nadrukkelijke beelden over het sterven als overgang en een geestelijk ontwaken. Als hypothese is zij voor iedereen met vragen rond het sterven daarom de moeite waard. Het brengt ons in ieder geval op de gedachte, dat het niet boven alles zaak is pijn te vermijden en wij er daarom niet goed aan doen het bewustzijn weg te nemen om het sterven maar niet bewust te hoeven meemaken. Het zou wel eens in onze vergrijzende samenleving een opgave kunnen zijn om een nieuwe kunst van het sterven te ontwikkelen, als laatste hoofdstuk van de zo veel omarmde levenskunst. De Antroposofische Vereniging en Christengemeenschap organiseren op meerdere plaatsen een kennismaking met deze andere visie op het sterven als geestelijk geboren worden.

Jaap Sijmons is oud-voorzitter van de
Antroposofische Vereniging in Nederland